Muqaddimah Mishkat

Ketahuilah bahawa ‘ḥadis’ mengikut istilah jumhur muhaddiśin diitlaqkan (digunakan secara umum) untuk perkataan, perbuatan dan taqrir (pengukuhan oleh) Nabi .

Makna taqrir Nabi ialah seseorang melakukan perbuatan atau menyebut sesuatu perkataan di hadapan Nabi sendiri sedangkan Baginda tidak mengingkari dan tidak menegah bahkan berdiam diri dan mengukuhkannya, iaitu perkataan atau perbuatan itu telah disabitkan dan dperkukuhkan oleh Nabi .

Apabila sanad ḥadiś berakhir kepada Nabi maka hadis itu dinamakan marfuʿ (مرفوع). Apabila sanad ḥadiś berakhir kepada sahabah maka ia dinamakan mauquf (موقوف). Sebagai contoh dikatakan:

1. Ibn Abbas  berkata
2. Ibn Abbas  melakukan
3. Ibn Abbas  mengiqrarkan
4. Diriwayatkan daripada Ibn Abbas  secara mauquf
5. Diriwayatkan daripada Ibn Abbas  secara mauquf

Ḥadiś yang sanadnya berakhir kepada tabiin maka ia dipanggil maqṭuʿ (مقطوع). Sebahagian ulamaʾ mengkhususkan lafaz ‘hadiś’ untuk hadiś marfuʿ dan mauquf sahaja manakala hadiś maqṭuʿ dinamakan ‘Aśar’ (أثر).

Kadangkala aśar itu dipanggil marfuʿ juga seperti dikatakan al-adʿiyah al-maʾśurah ‘الأدعية المأثورة’ kerana doa-doa tersebut datangnya dari Nabi . Imam Ṭaḥāwi telah menamakan kitab beliau yang merangkumi penerangan mengenai hadis-hadis nabawi dan perkataan-perkataan sahabah dengan nama Syarḥ Maʿāni al-Aśar.
Imam Sakhawi berkata bahawa Imam Ṭabarani mempunyai sebuah kitab yang bernama Tahzib ul-Aśar sedangkan kitab itu dikhususkan dengan ḥadiś-hadiś marfuʿ sahaja, manakala hadis-ḥadiś mauquf yang dinyatakan di dalamnya hanya secara ikutan bukan secara asal.

Lafaz ‘ḥadiś’ dan ‘khabar’ mengikut pendapat yang masyhur mempunyai makna yang sama. Sebahagian ʿulamaʾ telah mengkhususkan ‘hadis’ untuk perkara-perkara yang diriwayatkan daripada Nabi , sahabah dan tabiin, manakala ‘khabar’ dikhususkan untuk perkara-perkara yang diriwayatkan mengenai kisah-kisah para raja dan pemerintah serta berita-berita zaman dahulu. Oleh itu mereka yang menyibukkan diri (masyghul) dengan ḥadiś dipanggil muḥaddiś dan mereka yang menyibukkan diri dengan tarikh (sejarah) dipanggil ikhbari.

Ḥadiś marfuʿ kadang kala secara ṣarih (jelas) dan kadang kala secara hukmi.
Rafʿ ṣarih (رفع صريح) pada qauli seperti seorang sahabi berkata, “Aku mendengar Rasullah bersabda demikian…” atau seperti perkataan sahabah atau selain sahabah, “Rasulullah bersabda…” atau “Diriwayatkan daripada Rasulullah bahawa baginda bersabda demikian.”
(Rafʿ ṣarih) pada perbuatan seperti perkataan sahabah, “Aku melihat Rasulullah melakukan sesuatu,” atau, “Diriwayatkan daripada Rasulullah bahawa baginda melakukan sesuatu,” atau, diriwayatkan daripada sahabi atau selain sahabi secara rafʿ, atau sahabi atau selain sahabi meriwayatkan secara rafʿ “Sesungguhnya Baginda melakukan sesuatu.”
(Rafʿ ṣarih) pada taqriri seperti seorang sahabi atau selain sahabi berkata, “seseorang telah melakukan sesuatu dihadapan Nabi ,” dan beliau tidak menyebut keingkaran Baginda.

Adapun rafʿ hukmi, ia seperti seorang sahabi yang tidak mengetahui perkhabaran daripada kitab-kitab terdahulu memberitahu mengenai sesuatu yang tiada ruang untuk melakukan ijtihad (buah fikiran manusia) mengenainya sama ada berkenaan perkara-perkara yang telah lalu seperti perkhabaran para anbiyaʾ, atau perkara-perkara yang akan datang seperti peperangan-peperangan (yang akan berlaku di akhir zaman), fitnah-fitnah dan kedahsyatan hari Qiyamah, atau mendapat pahala yang khusus daripada perbuatan tertentu atau balasan yang khusus daripada kejahatan tertentu, hanyasanya beliau telah mendengar perkara-perkara ini daripada Nabi.
Atau seorang sahabi melakukan perbuatan yang bukan daripada kefahaman akalnya, atau seorang sahabi memberitahu bahawa mereka melakukan demikian pada zaman Nabi kerana zahirnya baginda maklum dengan perkara tersebut dan turunnya wahyu mengenainya.
Atau mereka berkata “من السنة كذا”, kerana zahir di sini muradnya ialah sunnah Nabi . Sebahagian ulamaʾ berpendapat masih ada ihtimal (kemungkinan) bahawa yang dimaksudkan dengan sunnah itu ialah sunnah sahabat atau khulafaʾ rashidin kerana ia juga dinamakan sunnah

Fasal: Sanad ialah jalan kepada hadiś iaitu para perawi yang meriwayatkan hadiś tersebut. Isnad mempunyai makna yang sama dengan sanad. Kadang kala isnad juga memberi makna penyebutan sanad dan penceritaan mengenai tariq matan (perawi hadiś). Matan ialah lafaz-lafaz yang berakhir padanya isnad. Jika seorang perawi pun tidak gugur di tengah sanad maka hadis itu ialah hadis muttasil. ʿAdam us-suqut ‘عدم السقوط’ (tiada pengguguran) ini dinamakan ittiṣal ‘اتصال’. Jika seorang perawi atau lebih gugur maka hadis itu ialah hadis munqaṭiʿ ‘منقطع’ dan suqut ‘سقوط’ (pengguguran) itu ialah ‘انقطاع’ inqiṭaʿ.

Pengguguran sama ada dipermulaan sanad, ia dinamakan muʿallaq. Perbuatan menggugurkan ini dinamakan taʿliq. Perawi yang digugurkan itu kadangkala seorang dan kadangkala ramai. Kadangkala kesemua rawi digugurkan sepertimana kebiasaan musannifin mereka berkata, “Rasulullah bersabda....”
Terdapat banyak taʿliqat dalam tarajim (topik-topik) di dalam Sahih Bukhari. (Hukum) bagi taʿliqat (dalam Sahih Bukhari) ialah hukum ittisal kerana Imam Bukhari telah melazimkan dirinya bahawa di dalam kitab ini tidak didatangkan kecuali hadis yang sahih, akan tetapi ia tidak berada pada martabat masanid kecuali hadis yang beliau sebutkan secara musnad pada tempat lain di dalam kitabnya.

Kadangkala dibezakan pada taʿliqat ‘تعليقات’ ini hadis yang disebutkan dengan sighah jazam ‘جزم’ dan maʿlum ‘معلوم’ seperti katanya, “قال فلان” atau “ذكر فلان”, ini menunjukkan sabitnya isnad hadis tersebut di sisi beliau, maka ia adalah sahih dengan pasti. Manakala hadis yang beliau sebutkan dengan sighah tamriḍ ‘تمريض’ dan majhul ‘مجهول’ seperti ‘قيل ويقال وذكر’, mengenai kesahihan hadis tersebut di sisi beliau ada perbahasan. Akan tetapi disebabkan beliau menyebut hadis itu di dalam kitab ini maka ia mempunyai asal yang sabit (bersanad). Oleh itu para muhaddisin menyatakan, “Taʿliqat Bukhari adalah muttaṣil dan sahih.”

Jika pengguguran berlaku di akhir sanad, jika ia berlaku selepas tabiin maka hadiś itu ialah hadis mursal dan perbuatan ini (dinamakan) irsal, seperti tabiin mengatakan, “Rasulullah bersabda…”. Kadangkala bagi pendapat muhaddisin, mursal dan munqatiʿ itu semakna. Akan tetapi, istilah yang pertama lebih masyhur. Hukum bagi hadis mursal ialah tawaqquf (ditangguhkan daripada beramal) di sisi jumhur ʿulama kerana tidak diketahui yang gugur itu śiqah ‘ثقة’ (boleh dipercayai) atau pun tidak. Ini kerana tabiin kadangkala meriwayatkan daripada tabiin yang siqah dan kadangkala daripada tabiin yang tidak siqah.

Mengikut pendapat Imam Abu Hanifah dan Imam Malik hadis mursal maqbul secara mutlaq. Mereka mengatakan sesungguhnya tabiin tersebut mengirsalkan hadis itu kerana sempurnanya wusuq ‘وثوق’ dan iʿtimad ‘اعتماد’, kerana perbahasan ini mengenai (tabiin) yang śiqah. Kalaulah ḥadiś tersebut tidak ṣaḥiḥ di sisinya maka tabiin tersebut tidak akan berkata “Rasulullah bersabda”. Mengikut pendapat Imam Syafiʿi sekiranya ḥadiś mursal itu dikuatkan dengan riwayat yang lain sama ada mursal atau musnad walaupun ḍaif sekali pun maka ianya diterima. Terdapat dua pendapat diriwayatkan daripada Imam Ahmad.
Kesemua ikhtilaf ini berlaku apabila diketahui bahawa adat tabiin tersebut hanya mengirsalkan daripada perawi yang siqah sahaja. Akan tetapi jika adatnya mengirsalkan hadis daripada rawi yang siqah dan tidak maka hukumnya tawaqquf secara ittifaq, demikian dinyatakan. Dalam perbahasan ini, terdapat lebih tafsil (perincian) yang disebutkan oleh Imam Sakhawi di dalam Syarh ul-Alfiah.

Jika gugur itu berlaku di pertengahan sanad, maka jika perawi yang gugur itu dua orang secara berturut-turut maka ia dinamakan muʿḍal (معضل), jika perawi yang gugur itu seorang atau lebih tetapi bukan pada satu tempat maka dinamakan ia munqaṭiʿ. Berdasarkan ini munqatiʿ menjadi satu bahagian daripada “bahagian tidak muttaṣil.” Kadangkala munqati disebut secara mutlaq dengan makna tidak muttasil yang merangkumi semua bahagiannya. Berdasarkan makna ini maka ia dijadikan muqsim (bahagian-bahagian).

Inqita (terputusnya sanad) dan suqut rawi (gugurnya perawi) diketahui dengan mengetahui ʿadam ul-mulaqat (tiada pertemuan) di antara rawi dan marwi ʿanhu (orang yang diambil riwayat daripadanya), sama ada (mereka itu) tidak sezaman, atau tidak pernah bertemu di antara keduanya dan tiada juga pengijazahan daripada marwi ʿanhu kepada rawi, berdasarkan hukum ilmu tarikh (sejarah) yang menerangkan kelahiran perawi-perawi, kewafatan mereka, penentuan waktu-waktu mereka menuntut ilmu dan pengembaraan mereka dalam menuntut ilmu. Dengan ini ilmu tarikh menjadi bidang ilmu yang asal dan pegangan di sisi muhaddisin.

Di antara bahagian-bahagian munqatiʿ ialah mudallas (مدلَّس). Perbuatan ini dinamakan tadlis dan pelakunya mudallis. Surahnya ialah perawi tidak menamakan syaikh yang dia dengar daripadanya bahkan merawikan daripada perawi yang di atas syaikhnya dengan lafaz yang memberi waham akan samaʿ dan tidak jazam sebagai satu penipuan, seperti perawi berkata, “عَنْ فُلانٍ,” atau, “قَالَ فُلانٌ”.
Tadlis (تدليس) dari segi lughah (bahasa) ialah menyembunyikan aib barang jualan, adalah dikatakan ianya terbit daripada perkataan “ad-dalas” iaitu percampuran kegelapan atau kegelapan yang bersangatan. Dinamakan ia dengan demikian itu kerana perkongsian dalam makna lughawi dan istilahi pada kesamarannya.

Syaikh (Imam Ibnu Hajar al-ʿAsqalani ) berkata, “Hukum mereka yang telah sabit daripadanya tadlis ialah hadis tersebut hanya diterima jika perawi menyatakan dengan jelas lafaz tahdis. Imam Syumuni berkata, “Tadlis ialah haram di sisi para imam.” Diriwayatkan daripada Imam Wakiʿ bahawa beliau berkata, “Menyembunyikan keaiban pada pakaian adalah tidak harus, maka bagaimana pula tadlis pada hadis boleh berlaku.” Imam Syuʿbah telah membuat kenyataan yang keras dalam mencela perbuatan tadlis. Ulama berbeza pendapat dalam menerima riwayat mudallis. Sebahagian ahli hadis dan fiqah berpendapat bahawa tadlis ialah jarah (kritikan). Oleh itu, seseorang yang dikenali melakukan tadlis maka hadisnya tidak diterima secara mutlaq dan ada pendapat mengatakan diterima. Jumhur berpendapat tadlis itu diterima daripada seseorang yang dikenali bahawa dia hanya melakukan tadlis daripada siqah seperti Ibnu ʿUyainah dan menolak seseorang yang melakukan tadlis daripada para perawi yang lemah dan selainnya sehinggalah dia menyatakan dengan jelas samaʿnya dengan perkataannya, “سمعت أو حدثنا أو أخبرنا”.

Perkara yang mendorong tadlis dilakukan oleh sebahagian manusia atas tujuan yang fasid seperti menyembunyikan samaʿnya daripada syaikh kerana umur syaikh yang muda, tidak masyhur atau kedudukannya yang tidak tinggi di sisi orang ramai. Tadlis yang berlaku daripada sebahagian para ulama bukanlah atas alasan ini bahkan dari sudut siqahnya mereka terhadap kesahihan hadis dan berpada dengan kemasyhurannya. Imam Syumuni berkata, “Berkemungkinan perawi telah mendengar sesebuah hadis daripada jamaah yang siqah dan daripada seorang rawi tertentu maka berpada dengan menyebut rawi tersebut tanpa perlu menyebut salah seorang daripada jamaah tersebut atau tanpa perlu menyebut kesemua ahli jamaah kerana telah ditahqiqkan kesahihan hadis tersebut sepertimana yang dilakukan oleh mursil.

Jika berlaku pada sanad atau matan perbezaan daripada para perawi dengan taqdim dan taʾkhir (awal dan kemudiannya rawi) atau dengan penambahan dan pengurangan, atau penukaran seorang perawi di tempat perawi yang lain atau (penukaran) suatu matan di tempat matan yang lain, atau (berlaku) tashif (perubahan) pada nama-nama di dalam sanad atau pada (perkataan pada) bahagian matan, atau dengan peringkasan, atau dengan penghazafan (pembuangan), atau seumpamanya maka hadis itu dinamakan muḍṭarib. Jika (beberapa hadis yang muḍṭarib tersebut) dapat dijamaʿkan (dikumpulkan) maka boleh beramal dengan hadis tersebut jika tidak maka hadis tersebut ditawaqqufkan (tidak diamalkan).

Jika seorang perawi menambah perkataan atau ayatnya, atau perkataan atau ayat orang lain seperti sahabi atau tabiin sebagai misal kerana sebab-sebab yang tertentu seperti penerangan bahasa, pentafsiran makna, meletakkan syarat pada sesuatu yang umum dan dijadikan khusus dan sebagainya maka hadis itu (dinamakan) mudraj.

Fasal: Satu peringatan. Perbahasan ini mengenai periwayatan hadis dan penukilannya dengan makna. Padanya terdapat perselisihan dalam kalangan ulama. Maka kebanyakan ulama berpendapat bahawa ianya harus bagi seseorang yang mengetahui bahasa Arab, mahir dengan uslub-uslub kalam, mengetahui tarkib ul-khas ‘تركيب الخاص’ dan mafhumat ul-khitab ‘مفهوم الخطاب’ supaya dia tidak tersalah dengan (melakukan) penambahan dan pengurangan. Pendapat kedua mengatakan ianya harus pada mufrad ‘مفرد’ tidak murakkab ‘مركب’. Pendapat ketiga mengatakan ianya harus bagi seseorang yang (boleh) menghadirkan lafaz-lafaz hadis itu sehingga dia mampu mengubahnya. Pendapat keempat mengatakan ianya harus bagi mereka yang menghafal makna-makna hadis itu dan lupa lafaz-lafaznya kerana ada kepentingan untuk menghasilkan hukum. Adapun mereka yang (mampu) menghadirkan lafaz-lafaz hadis itu, maka tidak harus baginya kerana tiada kepentingan. Perselisihan ini ialah pada keharusan (meriwayatkan dengan makna) atau tidak, adapun keutamaan meriwayatkan dengan lafaz tanpa mengubahnya maka ianya perkara yang disepakati (ulama) kerana (mafhum) hadis Nabi: “Semoga Allah membahagiakan seseorang yang mendengar perkataanku dan menghafalnya lalu mennyampaikannya seperti yang dia dengar.” Penukilan secara makna berlaku dalam sihah sittah (kitab hadis yang enam) dan selainnya.

ʿAnʿanah ialah riwayat hadis dengan menggunakan lafaz ʿan fulan ʿan fulan manakala muʿanʿan ialah hadis yang diriwayatkan dengan cara ʿanʿanah. Disyaratkan pada riwayat ʿanʿanah (perawi itu) satu zaman di sisi Imam Muslim dan (bersama dengannya disyaratkan) pertemuan di sisi Imam Bukhari manakala sebahagian muhaddisin mensyaratkan pengijazahan (berserta dengan syarat muʿasarah dan liqa). Imam Muslim telah menolak (pendapat) dua kumpulan ini sekeras-kerasnya. (Dalam masalah ini muhaddisin ittifaq bahawa) ʿanʿanah mudallis tidak diterima. (Perbezaan pendapat ialah mengenai ʿanʿanah rawi yang siqah.)

Setiap hadis yang marfuʿ dan sanadnya muttaṣil maka ia ialah hadiś musnad. Ini ialah pendapat yang masyhur dan muʿtamad. Sebahagian muhaddisin menamakan setiap hadis yang muttasil itu sebagai musnad walaupun ianya mauquf atau maqṭuʿ dan sebahagian yang lain menamakan hadis marfuʿ itu musnad walaupun ianya mursal, muʿdal atau munqaṭiʿ.

Fasal: Antara jenis-jenis hadis ialah Syaz, Munkar dan Muʿallal. Syaz dari segi lughah ialah seseorang yang berasingan daripada jamaah dan keluar daripadanya, dari segi istilah Syaz ialah hadis yang diriwayatkan bertentangan dengan hadis yang diriwayatkan oleh satu kumpulan rawi yang siqah. Jika perawi (bagi hadis yang pertama itu) tidak siqah maka hadis tersebut tidak diterima dan jika rawinya siqah maka untuk memutuskan (berkenaan pengambilan hadis yang mana satu) perlu diutamakan berdasarkan kepada kekuatan hafalan dan ḍabṭ yang lebih kuat, atau lebihnya bilangan perawi atau pun sebab-sebab pentarjihan yang lain. Hadis yang rajih dinamakan Mahfuz dan hadiś yang marjuh dinamakan Syaz.

Munkar ialah hadis yang diriwayatkan oleh perawi yang ḍaiʿf yang bertentangan dengan perawi yang lebih daif. Lawan bagi munkar ialah maʿruf. Munkar dan Maʿruf kedua-duanya diriwayatkan oleh perawi yang daʿif, seorang lebih ḍaʿif daripada yang lain. Pada hadis Syaz dan Mahfuz (diriwayatkan oleh) perawi yang kuat, seorang lebih kuat daripada yang lain. Syaz dan Munkar ialah dua hadis yang marjuh (ditolak) manakala Mahfuz dan Maʿruf ialah dua hadis yang rajih (diterima).
Sebahagian muhaddisin tidak mensyaratkan pada Syaz dan Munkar syarat mukhalafah (syarat pertentangan) bagi rawi yang lain sama ada perawi itu perawi yang kuat atau daʿif. Mereka berpendapat, “Syaz ialah hadis yang diriwayatkan oleh siqah dan beliau meriwayatkan secara bersendirian dan tiada asal yang muwafiq atau dapat menguatkannya. Ini benar pada perawi yang tunggal, siqah dan sahih.
Sebahagian muhaddisin yang lain tidak mengambil kira siqah dan mukhalafah, begitu juga dengan Munkar, mereka tidak mengkhususkan dengan bentuk yang telah disebutkan dan mereka menamakan hadis yang diriwayatkan oleh seseorang yang dikritik dengan kefasikan, sangat pelupa, atau banyak melakukan kesalahan sebagai Munkar. Ini ialah istilah-istilah yang tidak perlu disempitkan.

Apabila seorang perawi meriwayatkan sebuah hadis dan seorang perawi yang lain meriwayatkan sebuah hadis yang muwafiq dengan hadis yang pertama (hadis lain yang sama seperti hadis yang pertama), maka hadis (yang kedua) ini dinamakan mutabiʿ dengan sighah ism faʿil. Inilah makna apabila muhaddisin berkata, ‘تابعه فلان’ (inilah makna perkataaan muhaddisin ‘تابعه فلان’)
Kebanyakan apa yang dikatakan oleh Imam Bukhari di dalam Sahih beliau dan muhaddisin, “Ianya mempunyai mutabaʿah.”(Terdapat banyak tempat yang Imam Bukhari berkata dalam Sahihnya dan muhaddisin yang lain (dalam kitab-kitab mereka), “Hadis ini mempunyai mutabaʿah”) Mutabaʿah itu menguatkan dan mengukuhkan (hadis yang pertama.) Akan tetapi tidak lazim mutabiʿ itu sama darjat dengan darjat hadis yang asal, walaupun ianya di bawah darjat hadis yang asal, ia masih boleh dijadikan mutabaʿah. (Bukanlah satu kemestian bahawa kedudukan hadis mutabiʿ itu sama dengan kedudukan hadis asal bahkan walaupun kedudukannya lebih rendah daripada kedudukan hadis asal ianya tetap boleh dijadikan mutabiʿ).
Mutabaʿah kadang kala daripada perawi itu sendiri, dan kadang kala daripada syaikh di atas perawi tersebut (iaitu daripada ustaz perawi tersebut). Mutabaʿah yang pertama (mutabaʿah daripada perawi itu sendiri) lebih sempurna daripada yang kedua (mutabaʿah daripada syaikh perawi) kerana kelemahan itu lebih banyak dan lebih ghalib berlaku di awal sanad berbanding dengan pertengahannya

Sekiranya mutabiʿ itu muwafiq dengan hadis yang asal dari segi lafaz dan makna maka ianya dipanggil ‘mislahu’ dan jika muwafiq dari segi makna tidak lafaz maka ianya dipanggil ‘nahwahu’.
Disyaratkan dalam mutabaʿah bahawa kedua-dua hadis tersebut daripada seorang sahabi yang sama, jika kedua-dua hadis tersebut daripada dua orang sahabi yang berlainan maka ianya dinamakan syahid, seperti dikatakan, “Hadis ini (hadis Sayyidina Ibnu ʿUmar) mempunyai syahid daripada hadis Sayyidina Abu Hurairah ,” dan dikatakan, “Ia mempunyai banyak syahid,” (di sini digunakan lafaz jamaʿ, bermakna terdapat banyak lagi hadis-hadis yang lain yang semakna dengan hadis itu.) dan juga seperti”Hadis si polan menjadi syahid bagi hadis ini.” (Inilah pendapat jumhur muhaddisin)
Sebahagian muhaddisin (pendapat kedua) mengkhusukan mutabaʿah untuk hadis yang muwafiq daripada segi lafaz dan syahid hadis yang muwafiq daripada segi makna, sama ada dari seorang sahabi atau dua orang sahabi. Kadangkala diitlaqkan syahid dan mutabiʿ dengan satu makna yang sama, dan perkara ini adalah jelas. Penyelidikan bagi jalan-jalan hadis dan sanad-sanadnya untuk mengenali mutabi dan syahid dinamakan iʿtibar.

Asal bagi pembahagian hadis ialah tiga iaitu sahih, hasan dan daʿif. Sahih ialah darjat yang tertinggi, daʿif ialah darjat yang paling rendah dan hasan dipertengahannya. Keseluruhan jenis-jenis yang telah disebut (seperti marfuʿ, maqtuʿ mauquf, muttasil, muʿallaq, syaz, munkar, muʿallal dan lain-lain) termasuk dalam tiga kategori ini.
Sahih ialah hadis yang sabit dengan riwayat seorang yang adil, sempurna dabtnya, hadis itu tidak muʿallal dan tidak syaz. Jika sifat-sifat ini didapati secara kamal (pada rawi) dan sempurna maka hadis itu dinamakan sahih li-zatihi. Jika terdapat kekurangan dan didapati sesuatu yang boleh menampung kekurangan tersebut seumpama hadis itu mempunyai banyak turuq maka hadis itu dinamakan sahih li ghairihi. (Oleh itu hadis sahih li ghairihi asalnya ialah hadis hasan lizatihi.) Jika tidak didapati sesuatu yang boleh menampung kekurangan tersebut maka hadis itu ialah hadis hasan li-zatihi. Hadis yang tidak didapati syarat-syarat yang muktabar pada hadis sahih, sama ada kesemuanya atau sebahagiannya (seperti salah seorang perawi itu tidak adil dan dabtnya tidak sempurna atau dia adil tetapi dabtnya tidak sempurna atau pun dabtnya sempurna tetapi dia bukan seorang yang adil), maka hadis itu ialah hadis daʿif.
Jika hadis daʿif itu mempunyai turuq yang berbilang lagi dapat menampung kelemahannya maka ianya dinamakan hasan li-ghairihi.
Berdasarkan daripada zahir perkataan muhaddiśin, adalah harus bahawa kesemua sifat yang ada pada perawi ḥadis śaḥiḥ itu kurang pada perawi ḥadiś ḥasan yakni zahirnya macam kesemua sifat-sifat yang disebutkan itu naqis tetapi sebenarnya kekurangan itu hanyalah harus pada satu sifat sahaja iaitu kamil ḍabt sedangkan sifat-sifat yang lain itu tetap pada keadaannya. (Jika sifat hafazahnya kurang dan sifat yang lain masih ada, maka ḥadiś itu dipanggil hasan.)

ʿAdalah ialah keupayan pada diri seseorang yang membolehkannya mulazamah (berterusan) dengan taqwa dan muruʾah. Maksud taqwa ialah menghindari perbuatan buruk seperti syirik, fasiq, dan bidʿah. Dalam menghindari dosa kecil terdapat perbezaan pendapat. Pendapat yang terpilih ialah ianya tidak disyaratkan kerana ia terkeluar daripada keupayaan manusia melainkan berterusan dalam melakukan dosa kecil kerana ianya ialah dosa besar. Maksud muruʾah ialah mengelakkan diri daripada perkara-perkara yang keji dan perkara yang boleh menjatuhkan jati diri dan maruah seperti sebahagian perkara harus yang rendah seumpama makan dan minum di pasar, kencing di jalanan dan seumpamanya.

Adalah penting untuk diketahui bahawa ʿadl ur-riwayah ‘عدل الرواية’ (adil daripada sudut meriwayatkan hadis) lebih umum daripada ʿadl us-syahadah ‘عدل الشهادة’ (adil daripada sudut menjadi saksi di mahkamah). ʿAdl us-syahadah dikhususkan kepada orang yang merdeka sementara ʿadl ur-riwayah merangkumi mereka yang merdeka dan hamba.

Maksud dabt ialah dapat menghafal sesuatu yang didengar dan memelihara daripada terlupa dan bercampur aduk, daripada sudut dia (rawi) mampu menghadirkannya (sewaktu dia ingin menyampaikan hafalannya). Ḍabṭ terbahagi kepada dua bahagian, ḍabṭ us-ṣadr (ingatan di hati) dan ḍabṭ ul-kitab (tulisan pada kitab). Ḍabṭ uṣ-ṣadr ialah dengan hafalan hati dan memahaminya dan ḍabṭ ul-kitab ialah memeliharanya di sisinya sehingga waktu beliau menyampaikan hadiś tersebut.

Fasal: Adapun ʿadalah ‘عدالة’ maka kritikan-kritikan yang bersangkut-paut dengannya ada lima, 1. Kazib, 2. Ittiham bil kazib, 3 Fisq, 4. Jahalah, 5. Bidʿah.

Yang dimaksudkan dengan pendustaan rawi ialah sabit pendustaanya pada hadis Nabi sama ada dengan ikrar si pendusta itu sendiri atau dengan tanda-tanda yang lain. Hadis yang diriwayatkan oleh perawi yang dikritik berdusta dinamakan hadis mauḍuʿ. Sesiapa yang telah sabit daripadanya sengaja berdusta pada hadis walaupun berlakunya (pendustaan itu) sekali seumur hidupnya dan walaupun ia telah bertaubat daripada perbuatan tersebut tetap hadisnya tidak diterima selamanya. Perkara ini bersalahan dengan saksi dusta apabila ia telah bertaubat (maka penyaksiannya akan diterima semula).

Oleh itu maksud hadis mauduʿ dalam istilah muhaddisin ialah ini (hadis yang perawinya telah sabit sengaja berdusta pada hadis nabawi) bukanlah maksudnya hadis yang perawinya telah sabit pendustaannya pada hadis tertentu bersama diyakini pendustaan itu pada hadis tersebut secara khusus. Maka masalah ini (iaitu menghukumkan hadis sebagai mauḍuʿ) ialah hukum zanni (sangkaan kuat). Hukum berkenaan pemalsuan dan rekaan dihukum dengan zan ghalib, dan tiada jalan untuk menghukumkannya dengan cara qatʿi (pasti) dan yakini, kerana seorang pendusta itu kadangkala ia berkata benar. Dengan ini disangkal persoalan yang timbul berkenaan “mengenali pemalsuan melalui ikrar daripada pendusta” bahawa ada kemungkinan seseorang itu berdusta dalam ikrarnya. Sesungguhnya kebenarannya itu diketahui secara ẓan ghalib (sangkaan yang kuat), kalau tidak kerana itu, maka tidak harus membunuh seorang yang mengaku membunuh dan merejam orang yang mengaku dia telah berzina, oleh itu fahamilah masalah ini.

Adapun ittiham ur-rawi bil kazib (rawi diaibkan dengan pendustaan) maka maksudnya ialah seorang rawi itu masyhur dengan bercakap dusta pada percakapan biasa dan dikenali dengan bercakap dusta dalam kalangan orang ramai, akan tetapi tidak sabit pendustaannya pada hadis nabawi. Sama seperti hukum ittiham bil kazib ialah riwayat sesuatu yang bertentangan dengan kaedah yang diketahui secara daruri dalam syarak. Inilah yang yang dikatakan oleh sebahagian pendapat. Bahagian ini dipanggil matruk seperti mana dikatakan, ‘حديثه متروك’ (hadisnya matruk) dan ‘فلان متروك الحديث’ (si polan itu matruk ul-hadis). Apabila perawi seperti ini bertaubat dan taubatnya benar serta terdapat tanda-tanda dia bercakap benar maka harus mendengar hadis daripadanya.

Jika seseorang itu jarang-jarang berdusta dan pendustaan itu pada percakapannya bukan pada hadis nabawi maka ianya tidak menyebabkan hadisnya dirangkumkan sebagai hadis mauḍuʿ atau matruk walaupun pembohongan itu satu maksiat (dan dosa).

Adapun kefasiqan maka maksudnya ialah kefasiqan dalam amalan bukan (kefasiqan dalam) iʿtiqad kerana ia termasuk dalam bidʿah. Bidʿah kebiasaannya digunakan dalam perkara berkaitan iʿtiqad. Kazib walaupun termasuk dalam kefasiqan tetapi muhaddisin mengasingkannya sebagai asal yang berasingan kerana kritikan dengannya lebih teruk dan lebih buruk.

Adapun jahalah pada rawi (rawi tidak dikenali), ianya juga sebab kritikan pada ḥadis kerana apabila tidak dikenali nama dan diri seseorang maka tidak diketahui keadaannya sama ada dia seorang yang śiqah atau pun tidak, seperti seseorang berkata, ‘seorang lelaki telah meriwayatkan kepadaku,’ atau ‘seorang syaikh telah mengkhabarkan kepadaku,’ hadis ini dinamakan mubham. Hadis yang mubham tidak diterima, melainkan yang mubham itu ialah sahabi kerana mereka semuanya adil, (hadis mubham tidak diterima) walaupun mubham itu dinyatakan dengan lafaz taʿdil seperti berkata seseorang, ‘seorang yang adil telah mengkhabarkan kepadaku,’ atau ‘seorang yang siqah telah meriwayatkan kepadaku.’ Di sini terdapat ikhtilaf akan tetapi pendapat yang lebih sahih ialah ianya tidak diterima kerana mungkin perawi tersebut adil pada iʿtiqad orang yang merawikan daripadanya tetapi tidak pada hakikat perkara itu, tetapi jika yang menyatakan tersebut ialah seorang imam yang mahir (dalam ilmu hadis) maka ianya diterima.

Adapun (kritikan dengan) bidʿah maka maksudnya ialah mengiʿtiqadkan perkara yang baharu bersalahan dengan apa yang dikenali dalam agama dan apa yang dibawa oleh Rasulullah dan sahabat Baginda melalui cara yang syubhah dan jalan takwil bukan dengan jalan penolakan dan pengingkaran kerana yang demikian itu ialah kufur. Hadis yang diriwayatkan oleh mubtadiʿ (pelaku bidʿah) adalah tertolak di sisi jumhur. Di sisi sebahagian ulama jika dia (mubtadiʿ) disifatkan dengan bercakap benar dan menjaga lidahnya maka hadisnya diterima. Sebahagian pula berpendapat, jika mubtadiʿ itu mengingkari suatu amal yang wujud secara tawatur dalam syariat dan diketahui secara daruri (jelas) ianya sebahagian daripada agama maka hadisnya ditolak, jika tidak dengan sifat ini maka diterima hadisnya walaupun mereka yang khilaf dengannya (pendapat ini) mengkafirkan mubtadiʿ tersebut dalam keadaan wujudnya dabt, waraʿ, taqwa, ihtiyat (berjaga-jaga), dan siyanah (memelihara). Pendapat yang dipilih ialah jika dia mendakyahkan bidʿahnya dan menyebarkannya maka hadisnya ditolak, jika tidak maka hadisnya diterima melainkan jika dia meriwayatkan sesuatu yang menguatkan bidʿahnya maka ia ditolak secara pasti.

Secara keseluruhannya (khulasahnya ialah) para ulama berbeza pendapat mengenai pengambilan hadis daripada ahli bidʿah, mereka yang mengikut hawa nafsu dan mazhab yang serong. Kata pengarang Jamiʿ ul-Uṣul, “Sebahagian muhaddisin telah mengambil hadis daripada puak Khawarij, golongan Qadariyyah, mereka yang Tasyayyuʿ, golongan Rafiḍah, dan semua ahli bidʿah dan pengikut hawa nafsu manakala sebahagian yang lain pula telah mengambil jalan berhati-hati dan berjaga-jaga daripada mengambil hadis daripada puak-puak ini. Setiap daripada mereka mempunyai niat (dan alasan mereka yang tersendiri).” Adalah tidak syak bahawa pengambilan hadis daripada puak ini dilakukan setelah menyelidik dan mempastikannya, disebalik itu, langkah berhati-hati ialah dengan tidak mengambil hadis (daripada mereka), kerana sesungguhnya telah sabit bahawa puak-puak ini telah memalsukan banyak hadis untuk menyebarkan mazhab mereka dan mereka sendiri telah mengakuinya setelah mereka bertaubat dan kembali ke jalan yang benar, dan Allah Maha Mengetahui.

Fasal: Adapun bentuk-bentuk kritikan yang berkaitan dengan ḍabt (ketelitian dan hafazan) ianya juga (terbahagi kepada) lima; 1. Terlalu lalai, 2. Terlalu banyak kesalahan, 3. Bersalahan dengan ramai śiqah, 4. Waham (was-was), dan 5. Ingatan yang buruk. Adapun terlalu lalai dan banyak melakukan kesalahan kedua-duanya hampir sama maka (bezanya adalah) ghaflah itu pada samaʿ (mendengar) hadis dan mengingatinya (dan menjaganya) dan banyak kesalahan itu pada memperdengarkan hadis dan menyampaikannya.
Bersalahan dengan jamaah siqah pada sanad dan matan mempunyai bentuk yang berbagai-bagai yang membolehkan hadis menjadi syaz. Beliau menjadikannya (mukhalafat us-siqaat) sebahagian daripada bentuk-bentuk kritikan yang berkaitan dengan ḍabt daripada sudut bahawa penyebab kepada mukhalafat us-siqaat ialah tiada ḍabt dan tiada hafalan dan tidak memelihara hadis daripada berubah dan bertukar.

Kritikan daripada sudut waham (was-was) dan nisyan (lupa), mereka yang melakukan kesalahan (dalam meriwayatkan hadis) disebabkan oleh waham dan nisyan dan meriwayatkan hadis dalam keadaan wujudnya waham, jika dapat diketahui waham dan nisyan itu dengan qarinah-qarinah (tanda-tanda) yang menunjukkan bentuk-bentuk kecacatan dan sebab-sebab yang buruk maka hadis itu dinamakan muʿallal dan ini ialah bahagian yang paling tersembunyi dalam ilmu hadis dan paling halus, hanya mereka yang dikurniakan dengan kefahaman dan hafalan yang luas, mengetahui martabat kedudukan para perawi dan hal keadaan sanad-sanad dan matan-matan dapat menguasainya seperti ulama yang terdahulu dalam kalangan mereka yang mahir dalam bidang ini sehinggalah berakhirnya pada Imam Daraqutni . Dikatakan tidak datang selepas beliau yang seumpamanya dalam bidang ini, dan Allah (S.W.T) Maha Mengetahui.

Adapun ingatan yang buruk, muhaddisin berkata, sesungguhnya maksudnya ialah tidaklah dia seorang yang betulnya melebihi daripada salahnya dan hafalan dan kemantapannya melebihi sifat lupanya yakni kesalahan dan kelupaannya melebihi atau menyamai betul dan kemantapannya maka ia termasuk dalam suʾ ul-hifz. Maka sandarannya ialah periwayatan yang betul dan ketelitiannya kedua-duanya melebihi daripada hafalan yang buruk dan kecuaiannya.
Suʾ ul-hifz jika lazim halnya dalam semua keadaaan sepanjang umurnya maka hadisnya tidak diterima. Sebahagian muhaddisin memasukkannya ke dalam bahagian syaz. Jika suʾ ul-hifz berlaku disebabkan sebab yang mendatang seperti kekurangan pada hafalannya disebabkan usia yang tua, hilang penglihatan atau kitab-kitabnya maka ia dinamakan mukhtalit.
Jika hadis yang diriwayatkan sebelum berlaku ikhtilat dan sebelum berlaku kekurangan dalam hadis itu dapat dibezakan daripada hadis yang diriwayatkan selepas keadaan ini berlaku maka hadis itu akan diterima, jika tidak dapat dibezakan maka hadis itu ditawaqqufkan. Jika tidak dapat dipastikan maka ia juga akan ditawaqqufkan. Jika terdapat mutabaʿat dan syawahid bagi hadis-hadis ini (hadis yang berlaku ikhtilat, ikhtilal atau isytibah) maka hadis ini akan dinaiktarafkan daripada hadis yang mardud kepada hadis yang maqbul. Ini juga ialah hukum bagi hadis-hadis yang mastur, mudallas dan mursal.

Fasal: Hadis sahih jika perawinya seorang maka ia dinamakan hadis gharib, jika ada dua perawi maka dinamakan ʿaziz dan jika lebih (daripada dua perawi) maka dinamakan masyhur dan mustafiḍ. Jika perawinya mencapai bilangan ramainya sehingga daripada segi adat adalah mustahil mereka bersepakat untuk membohonginya maka hadis tersebut dinamakan mutawatir.
Gharib juga dinamakan fard, maksudnya rawi ialah seorang iaitu bilangan perawi ada seorang walaupun pada satu tempat pada isnad akan tetapi ia dinamakan fard nisbi, jika (hanya seorang rawi) pada setiap tempat maka ia dinamakan fard mutlaq. Makna bilangan perawi dua orang bahawa ada dua orang perawi pada setiap tempat (dalam isnad) jika terdapat pada satu tempat seorang perawi misalnya maka hadis itu tidak akan menjadi hadis aziz akan tetapi ia akan menjadi hadis gharib. Berdasarkan qiyas inilah makna pertimbangan ramainya rawi dalam hadis masyhur iaitu bahawa pada setiap tempat itu terdapat lebih daripada dua orang perawi. Inilah yang dimaksudkan dengan perkataan muḥaddiśin “Di dalam bidang ini, keputusan akan diberi mengikut bilangan rawi yang paling sedikit,” maka fahamilah perkara ini.

Maklumlah di sini daripada perkara yang telah disebutkan bahawa gharabah tidak menafikan kesahihan hadis dan harus hadis itu menjadi hadis sahih yang gharib.
(Menurut pendapat sebahagian muhaddisin) gharib kadangkala dimaksudkan dengan makna syaz yakni ianya daripada bahagian kritikan pada hadis, dan inilah maksud kenyataan pengarang kitab Masobih dalam katanya, “Ini hadis gharib,” apabila beliau mengatakan untuk mengkritik sesuatu hadis.
Sebahagian muhaddisin mentafsirkan syaz sebagai (hadis yang diriwayatkan oleh) seorang perawi tanpa mengambil kira mukhalafat dengan siqaat seperti yang telah lalu. Mereka mengatakan, “sahih syaz,” dan “sahih ghair syaz,” maka syuzuz dengan makna ini juga tidak menafikan kesahihan hadis seperti gharabah. Manakala syaz yang disebut sebagai satu kritikan ianya ialah syaz yang bersalahan dengan siqaat.

Fasal: Hadis daʿif iaitu hadis yang tidak didapati padanya syarat-syarat yang muktabar dalam hadis sahih dan hadis hasan secara keseluruhan atau sebahagian. Diaibkan rawi tersebut dengan syaz, nakarah atau mana-mana ʿillah. Dengan iktibar ini maka berbilanglah bahagian hadis daif. Ianya menjadi banyak sama ada secara satu persatu atau gabungan, begitu juga (menjadi banyak) tingkatan-tingkatan sahih dan hasan daripada zat keduanya dan selain keduanya disebabkan perbezaan martabat dan darjat dalam kesempurnaan sifat-sifat yang muktabar yang diambil daripada mafhum keduanya bersama wujud perkongsian pada asal kesahihan atau kehasanan hadis tersebut. Sebahagian ulama membuat ketetapan tingkatan-tingkatan sahih dan mengenalpastikannya serta mereka menyebutkan contoh-contoh sanad-sanadnya. Mereka mengatakan nama bagi ʿadalah dan ketepatan itu merangkumi perawi-perawinya, akan tetapi sebahagiannya adalah lebih tinggi martabatnya daripada yang lain.

Mengatakan secara mutlak “sanad yang paling sahih” kepada sanad tertentu padanya terdapat ikhtilaf. Sebahagian mengatakan sanad yang paling sahih ialah riwayat Zain ul-ʿAbidin daripada bapanya daripada datuknya, ada dikatakan riwayat Malik daripada Nafiʿ daripada Ibnu ʿUmar, dan ada dikatakan riwayat Zuhri daripada Salim daripada Ibnu ʿUmar.
Yang haq ialah menghukumkan sanad yang tertentu sebagai paling sahih secara mutlaq tidak harus, walau bagaimana pun pada sahih ada martabat yang tinggi dan beberapa sanad termasuk dalamnya. Jika disyaratkan dengan sesuatu syarat seperti dikatakan sanad yang paling sahih bagi negeri tertentu atau pada bab tertentu atau pada masalah tertentu maka ianya sahih, dan Allah Maha Mengetahui.

Fasal: Antara adat Imam Tirmizi bahawa beliau berkata dalam kitabnya, “Hadis hasan sahih,” “Hadis gharib hasan,” “Hadis hasan gharib sahih,” tidak syak pada harusnya berhimpun hasan dan sahih seperti ianya hasan pada zatnya dan sahih disebabkan perkara lain. Begitu juga pada terhimpunnya keghariban dan kesahihan seperti yang telah lalu. Adapun berhimpunnya gharabah dan hasan maka ulama telah mempersoalkannya kerana Imam Tirmizi mengambil kira berbilangnya tariq pada hadis hasan maka bagaimana boleh berlaku gharib (padanya). Para ulama menjawab bahawa iktibar berbilang riwayat pada hasan bukan secara itlaq (keseluruhan) bahkan pada bahagian tertentu (yakni untuk hasan li-ghairi). Sekira-kira dihukumkan berhimpunnya hasan dan gharabah maka maksudnya pada bahagian yang lain (iaitu hasan li-zatihi). Sebahagian ulama berpandangan bahawa Imam Tirmizi mengisyaratkan dengan (hukum) tersebut kepada perbezaan turuq (jalan-jalan) dengan datangnya hadis tersebut pada satu tariq secara gharib dan pada satu tariq yang lain secara hasan. Dikatakan “wau” bermakna “au” kerana beliau syak dan tidak pasti sama ada hadis itu gharib atau hasan. Dikatakan makna hasan di sini bukan makna istilahi tetapi makna lughawi iaitu dengan makna sesuatu yang tabii cenderung kepadanya, dan pendapat yang terakhir ini terlalu jauh (keluar daripada perbahasan).

Fasal: Berhujah dalam ahkam dengan menggunakan hadis sahih ialah perkara yang disepakati ke atasnya. (Para ulama bersepakat bahawa hadis-hadis sahih boleh dijadikan hujjah pada hukum-hakam) Demikian juga dengan hadiś yang hasan li-zatihi di sisi kebanyakan ulama. Hadiś hasan itu digolongkan dalam hadis sahih dalam daripada sudut menggunakannya sebagai hujah, walaupun hadis hasan itu darjahnya lebih rendah daripada hadis sahih.
Hadis daʿif yang mencapai tahap hasan li-ghairihi disebabkan berbilang turuqnya (sanadnya) juga disepakati bahawa ianya boleh digunakan sebagai hujah. Pendapat yang masyhur bahawa hadis daʿif adalah muktabar boleh digunapakai dalam fadaʾil aʿmal tidak pada selainnya maksudnya ialah hadis daʿif yang mufrad (hanya ada satu tariq sahaja) bukan himpunannya (yang berbilang turuq) kerana ia termasuk dalam bahagian hadis hasan bukan hadis daʿif. Perkara ini dijelaskan oleh ramai muhaddisin.
Sebahagian ulama berpendapat jika hadis daʿif itu disebabkan suʾ ul-hifz, ikhtilat dan tadlis berserta wujudnya sidq dan menjaga agama maka (kedaʿifan itu) tertampung dengan berbilang turuq. Akan tetapi, jika kedaʿifan itu disebabkan ittiham bil-kazib, syuzuz, atau fuhsy ul-khataʾ maka kedaʿifan itu tidak dapat ditampung dengan berbilang turuq dan hadis tersebut dihukumkan dengan daif dan hanya digunakan dalam fadail aʿmal. Atas dasar ini, diertikan apa yang dikatakan bahawa hadis daʿif yang digabungkan dengan hadis daif yang lain tidak menambahkan kekuatan pada hadis tersebut. Jika tidak maka kenyataan ini jelas salahnya, maka perhatikanlah.

Fasal: Apabila darjah hadis sahih berbeza dan sebahagian hadis sahih lebih sahih daripada sebahagian yang lain maka ketahuilah bahawa di sisi jumhur muhaddisin, kitab Sahih Bukhari didahulukan ke atas seluruh kitab yang dikarang (dan berada di tempat yang paling tinggi). sehingga mereka berkata, “Kitab yang paling sahih selepas Kitab Allah ialah Sahih Bukhari.
Sebahagian ulama Maghrib (seperti ulama di Tunisia, Marakesh dan Jazair) mentarjihkan Sahih Muslim ke atas Sahih Bukhari. Jumhur berkata, pentarjihan itu kembali kepada bayan (penyusunan) yang indah, tata cara perletakan dan tertib yang baik, isyarat yang sangat halus dan mengutamakan isyarat-isyarat penting yang cantik pada sanad-sanad, akan tetapi kesemua ini adalah diluar perbahasan sedangkan perbahasan kita mengenai kesahihan dan kekuatan hadis dan yang berkaitan dengan kedua-duannya. Tidak ada mana-mana kitab yang menyamai Sahih Bukhari pada perkara ini berdalilkan sempurnanya sifat-sifat yang disyaratkan bagi hadis sahih pada rawi-rawi Imam Bukhari. Faktor utama pada kesahihan sesuatu hadis ialah pada perawinya (dan ini didapati lebih sempurna dan utama dalam kitab Sahih Bukhari). Sebahagian ulama bertawaqquf dalam memihakkan salah seorang daripada mereka ke atas yang lain. Pendapat yang lebih benar ialah pendapat yang pertama.

Hadis yang disepakati diriwayatkan oleh Imam Bukhari dan Imam Muslim dinamakan “muttafaq ʿalaih”. Imam Ibnu Hajar berkata, “Dengan syarat hadis tersebut daripada sahabah yang sama.” Ulama berkata, jumlah hadis-hadis yang muttafaq ʿalaih berjumlah 2,326 hadis. Kesimpulannya hadis yang disepakati oleh syaikhain didahulukan ke atas selainnya, kemudian hadis yang diriwayatkan secara bersendirian oleh Imam Bukhari kemudian hadis yang diriwayatkan secara bersendirian oleh Imam Muslim, kemudiannya hadis yang mengikut syarat Imam Bukhari dan Imam Muslim, kemudian hadis yang mengikut syarat Imam Bukhari, kemudian hadis yang mengikut syarat Imam Muslim, kemudian hadis yang diriwayatkan daripada selain para perawi yang telah disebutkan yang diriwayatkan oleh para imam yang telah mengsyaratkan sahih (dalam kitab mereka) dan mereka mensahihkannya. Oleh itu, terdapat tujuh bahagian. Maksud syarat Imam Bukhari dan Imam Muslim ialah bahawa para perawi bersifat dengan sifat-sifat yang para perawi Bukhari dan Muslim disifatkan dengannya iaitu (dari segi) dabt, ʿadalah, tiada syuzuz, nakarah dan ghaflah, dan ada yang berpendapat bahawa yang dimaksudkan dengan syarat Bukhari dan Muslim ialah para perawi itu sendiri, perbahasan berkenaan perkara ini adalah panjang, kami telah menyebutkannya dalam Muqaddimah Kitab Syarh Safar is-Saʿadah.

Fasal: Hadis-hadis sahih tidak terhad kepada Sahih Bukhari dan Sahih Muslim sahaja. Kedua-dua mereka tidaklah merangkumkan kesemua hadis sahih (di dalam kitab mereka) bahkan mereka berdua hanya menghadkan (di dalamnya) hadis yang sahih. Mereka berdua tidak membawakan kesemua hadis sahih yang ada pada mereka atau di atas syarat mereka, apatah lagi hadis-hadis sahih yang ada pada selain Imam Bukhari dan Imam Muslim.
Imam Bukhari telah berkata, “Aku hanya menyatakan hadis-hadis yang sahih di dalam kitab ini dan aku telah meninggalkan banyak lagi hadis-hadis sahih yang lain.” Kata Imam Muslim , “Hadis-hadis yang aku nyatakan dalam kitab ini ialah hadis-hadis yang sahih, akan tetapi aku tidak menyatakan apa yang aku tidak nyatakan di sini ianya ialah hadis daʿif.” Oleh itu pasti ada sebab-sebab tertentu dalam meninggalkan atau menyatakan hadis-hadis ini sama ada daripada segi kesahihannya atau sebab-sebab yang lain.

Imam Hakim Abu Abdullah Nisapuri telah menyusun sebuah kitab dan beliau menamakannya “al-Mustadrak” (Penyempurnaan yang Kurang) yang maknanya, ‘hadis-hadis sahih yang ditinggalkan oleh Bukhari dan Muslim maka beliau telah membawanya dalam kitab ini dan telah menyebutkan riwayat yang tidak diriwayatkan oleh Bukhari dan Muslim, sebahagiannya berdasarkan syarat syaikhain, sebahagiannya atas syarat salah seorang daripada keduanya dan sebahagiannya atas syarat selain keduanya. Beliau telah berkata, “Sesungguhnya Imam Bukhari dan Muslim tidak menghukumkan bahawa hadis-hadis selain daripada hadis yang diriwayatkan dalam kedua-dua kitab tidak sahih.” Beliau juga berkata, “Satu kumpulan dalam kalangan mereka yang melakukan bidʿah pada zaman kita ini telah menjulurkan lidah mereka mengkritik imam-imam agama dengan mengatakan bahawa himpunan hadis-hadis yang sahih di sisi kamu tidak lebih daripada sekadar sepuluh ribu sedangkan diriwayatkan daripada Imam Bukhari bahawa beliau berkata, “Aku telah menghafal 100,000 hadis sahih dan hadis yang tidak sahih 200,000 hadis. Zahirnya dan Allah Lebih Mengetahui bahawa maksud beliau ialah sahih mengikut syarat yang ditetapkan oleh beliau. Had bilangan hadis yang diriwayatkan oleh Imam Bukhari dalam kitab Sahih beliau bersama dengan pengulangan, 7,275 hadis dan selepas dihilangkan pengulangannya, sebanyak 4,000 hadis.

Ramai lagi para imam telah menulis kitab mengenai hadis sahih seumpama Sahih Ibnu Khuzaimah yang digelar imam ul-aʾimmah, beliau ialah syaikh kepada Imam Ibnu Hibban. Kata Imam Ibnu Hibban dalam memuji beliau, “Aku tidak pernah melihat seseorang yang lebih baik daripada segi menulis dan menyusun kitab sunan, dan daripada segi memelihara lafaz-lafaz hadis yang sahih daripada Imam Ibnu Khuzaimah, seolah-olah sunan dan hadis-hadis kesemuanya berada dihadapan matanya.
Dan seumpama Sahih Ibnu Hibban murid kepada Imam Ibnu Khuzaimah seorang yang siqah, mempunyai banyak kelebihan, seorang imam, dan mempunyai kefahaman yang tinggi. Kata Imam Hakim , “Imam Ibnu Hibban ialah pakar dalam bidang ilmu agama, bahasa, hadis, dan seorang yang baik dalam memberi amaran, beliau ialah antara orang-orang bijak pandai.
Dan seumpama sahih Imam Hakim Abu ʿAbdillah an-Nisaburi seorang yang hafiz lagi siqah (dan kitab beliau) yang dinamakan al-Mustadrak. Walaubagaimanapun di dalam kitab ini terdapat bahagian yang beliau telah terlepas pandang dan para muhaddisin telah mengkritik beliau kerana ini. Muhaddisin mengatakan bahawa Imam Ibnu Khuzaimah dan Imam Ibnu Hibban lebih mantap dan lebih bagus daripada Imam Hakim , lebih baik dan halus sanadnya dan matan-matannya.
Dan seumpama al-Mukhtarah oleh Hafiz Diyaʾ ud-Din al-Maqdisi, beliau juga telah mengeluarkan hadis-hadis sahih yang tidak terdapat dalam Sahihain. Para muhaddisin berkata, “Kitab beliau lebih baik daripada al-Mustadrak.” Dan seumpama Sahih Ibnu ʿAwanah dan Ibnu Sakan, al-Muntaqa oleh Ibnu Jarud, kesemua kitab-kitab ini dikhususkan dengan hadis yang sahih, akan tetapi beberapa ulama telah mengkritik keduanya sama ada secara taʿassub atau adil, dan di atas setiap mereka yang berilmu ada yang lebih tinggi ilmunya, dan Allah Maha Mengetahui.

Di dalam Islam, terdapat enam buah kitab yang masyhur, yang paling tinggi, yang dipanggil ‘Enam Kitab Sahih’ “الصحاح الست”, iaitu Sahih al-Bukhari, Sahih Muslim, Jami at-Tirmizi, Sunan Abi Daud, Sunan Nasai, Sunan Ibnu Majah. Sebahagian ulama berpendapat kitab Muwatta Imam Malik berada pada tempat Sunan Ibnu Majah, antaranya pengarang kitab Jamiʿ ul-Usul. Keempat-empat buah kitab itu mengandungi hadis sahih, hasan dan daif. Adapun Sahihain maka kesemua hadis di dalamnya ialah hadis sahih. Penamaan kitab tersebut dengan Sihah Sittah ialah secara taghlib.

Pengarang kitab Masobih telah menamakan hadis-hadis selain daripada hadis yang diriwayatkan oleh syaikhain sebagai Hisan. Ia lebih mendekati daripada sudut ini kepada makna bahasa atau ianya istilah baru daripada beliau. Sebahagian muhaddisin mengatakan kitab Imam Darimi lebih sesuai dan lebih layak untuk dijadikan sebagai kitab keenam kerana para perawinya lebih kurang daripada sudut kedaʿifannya dan kewujudan hadis munkar dan syaz juga terlalu sedikit, sanadnya tinggi dan sanad sulasinya lebih banyak daripada sulasiyat ul-Bukhari.
Kitab-kitab yang disebutkan ini ialah kitab-kitab yang paling masyhur. Terdapat banyak lagi kitab-kitab yang masyhur selain daripada kitab-kitab yang disebutkan ini. Imam Suyuti menyebutkan dalam kitab Jamʿ ul-Jawamiʿ kitab-kitab yang banyak melebihi lima puluh buah kitab yang mengandungi hadis-hadis sahih, hasan dan daif. Beliau juga berkata, “Aku tidak meriwayatkan di dalamnya satupun hadis yang disifatkan sebagai hadis mauduʿ yang muhaddisin secara sepakat telah meninggalkan dan menolaknya.” Dan Allah (S.W.T) Maha Mengetahui

Pengarang kitab Mishkat menyebutkan pada permulaan kitabnya beberapa orang imam yang ulung, mereka ialah Imam Bukhari, Imam Muslim, Imam Malik, Imam Syafiʿi, Imam Ahmad bin Hanbal, Imam Tirmizi, Imam Abu Daud, Imam Nasaʾi, Imam Ibnu Majah, Imam Darimi, Imam Daraqutni, Imam Baihaqi dan Imam Razin rahimahumullah ta’ala, dan beliau telah menyebut para imam yang lain secara ringkas. Kami telah menulis berkenaan ehwal mereka dalam sebuah kitab yang berasingan dan dinamakan dengan al-Ikmal bi-Zikr Asmaʾ ir-Rijal, hanya daripada Allah (S.W.T) taufiq dan Dialah tempat memohon pertolongan di dunia dan akhirat.